کتاب الناسخ و المنسوخ فی کتاب الله‌ (کتاب)

---

«نصوص محققة فی علوم القرآن الکریم» مجموعه‌ای است از آثار نگاشته شده در زمینه علوم قرآنی که توسط دکتر حاتم صالح الضامن مورد تحقیق قرار گرفته و به زبان عربی منتشر شده است.

۱ - معرفی کتاب

---

دکتر حاتم صالح الضامن در این کتاب به معرفی و احیاء تراث عربی پرداخته و آثار ذیل را مورد تحقیق و پژوهش قرار داده است:
۱. کتاب الناسخ و المنسوخ فی کتاب الله تعالی نوشته قتادة بن دعامة السدوسی متوفای سال ۱۱۷ هجری. محقق به عنوان مقدمه مطالبی درباره معنای لغوی و اصطلاحی نسخ ، جایگاه نسخ، فرق بین نسخ و بداء و... بیان و پس از آن به معرفی قتاده و کتاب وی می‌پردازد. در این اثر آیات ناسخ و منسوخ برخی سور قرآن نظیر: بقره ، مائده ، نساء ، انعام ، نحل و... بیان می‌شود.
۲. الناسخ و المنسوخ ، نوشته « زهری » متوفای ۱۲۴ هجری. در این قسمت هم محقق ابتدا به معرفی زهری و کتاب او پرداخته و سپس به متن کتاب می‌پردازد. در انتهای این کتاب کتاب «تنزیل القرآن بمکة و مدینة» زهری آمده که در آن به ترتیب نزول سور مکی و سور مدنی قرآن پرداخته شده است.
۳. المصفی باکف اهل الرسوخ من علم الناسخ و المنسوخ، نوشته امام جمال الدین ابی الفرج عبد الرحمن ابن الجوزی متوفای سال ۵۹۷ هجری. محقق در معرفی این کتاب هم ابتدا طی مقدمه‌ای به نسخ خطی آن اشاره کرده سپس وارد اصل کتاب می‌شود. کتاب مشتمل بر ۲ باب ذیل است: ۱. باب ذکر فصول تکون کالمقدمة لهذا الکتاب. در این باب به جواز نسخ، جایگاه و شرائط آن اشاره می‌شود و در پایان فضیلت این دانش یادآوری می‌شود. ۲. باب ذکر آی فی سورة البقرة فی ذلک. در این باب به بیان آیات ناسخ و آیات منسوخ در سور قرآنی پرداخته می‌شود.
۴. ناسخ القرآن العزیز و منسوخه ، نوشته ابن البارزی متوفای ۷۳۸ هجری. پژوهشگر ضمن یک مقدمه به معرفی ابن بارزی، آثار و کتاب وی و نیز روش وی در نگارش کتاب و معرفی نسخ خطی کتاب می‌پردازد. سپس وارد متن کتاب می‌شود. در این کتاب به انواع نسخ و موارد ناسخ و منسوخ در قرآن پرداخته می‌شود.
۵. کتاب بیان السبب الموجب لاختلاف القرائات و کثرة الطرق و الروایات، نوشته ابو العباس احمد بن عمار المهدوی . معرفی مؤلف، کتاب و نسخ خطی آن در مقدمه آمده است. این کتاب به بیان علل اختلاف قرائتها می‌پردازد.
۶. مسائل منثورة فی التفسیر و العربیة و المعانی ، نوشته ابن بری متوفای ۵۸۲ هجری. در این بخش هم محقق به معرفی مؤلف، شیوخ، تلامذه، آثار و... می‌پردازد. در این کتاب ۳۸ مساله از مسائل مربوط زبان عربی ، تفسیر و معانی بیان و طی آن اعراب ، تفسیر و قرائتهای آیات قرآن کریم مطرح و به پرسشهای وارده پاسخ داده می‌شود.
۷. ظاءات القرآن ، نوشته ابو الربیع سلیمان بن ابی القاسم التمیمی السرقوسی متوفای ۵۹۱ هجری. این بخش با مقدمه محقق آغاز می‌شود. فرق بین ضاد و ظاء از مسائلی است که به جهت دشواری تلفظشان برای کسانی که تازه مسلمان شده‌اند، ذهن قدماء را به خود مشغول داشته است. نویسنده در این کتاب واژگانی از قرآن کریم را که در آنها حرف «ظاء» وجود دارد انتخاب و مجموع آنها را ضمن سه بیت بیان کرده است.
۸. المجید فی اعراب القرآن المجید ، نوشته برهان الدین ابو اسحاق ابراهیم بن محمد بن ابراهیم ابن ابی القاسم القیسی السفاقسی المالکی متوفای ۷۴۲ هجری. محقق در مقدمه به معرفی مؤلف، کتاب، روش آن و... پرداخته است. در این کتاب وجوه اعراب تمام آیات وارده بیان و شواهد شعری بسیاری اقامه شده است. کتاب پر از مباحث نحو ، صرف و معانی است.
۹. کشف الاسرار فی رسم مصاحف الامصار نوشته محمد بن محمود بن محمد بن احمد، شمس الدین السمرقندی متوفای ۷۸۰ هجری است. در این کتاب مباحثی درباره رسم المصحف بیان شده است. این کتاب مشتمل بر ۲۵ باب است که محقق تنها باب اول و بیست و دوم آن را در این نسخه آورده است. الباب الاول: فی ذکر من جمع القرآن فی المصاحف. و الباب الثانی و العشرون: فی رسم هاء التانیث تاء علی الاصل او علی مراد الوصل.

۲ - ساختار کتاب

---

کتاب شامل مقدمه‌ای کوتاه از محقق و هشت بخش می‌باشد که هر بخش به معرفی یکی از کتابهای مذکور اختصاص یافته است. محقق قبل از پرداختن به متن کتاب مقدمه‌ای در معرفی مؤلف، کتاب، نسخ خطی و... بیان و در پایان مصادر و منابع تحقیق را یادآور می‌شود.

۳ - نسخه شناسی

---

محقق این آثار آقای دکتر حاتم صالح الضامن رئیس بخش زبان عربی دانشکده ادبیات دانشگاه بغداد است. کتاب در قطع وزیری با جلد شومیز در ۴۲۰ صفحه در سال ۱۴۱۱ ه- ۱۹۹۱ م از سوی «مطبعة دار الحکمة للطباعة و النشر» موصل به چاپ رسیده است.

۴ - پانویس

---